Porozumienia Abrahamowe zostały zawarte 15 września 2020 r. pomiędzy Zjednoczonymi Emiratami Arabskimi, Bahrajnem a Izraelem. Otwarto ambasady, rozpoczęła się nieskrępowana wymiana handlowa, bezpośrednie loty i ruch turystyczny[1]. Jednak celem tych porozumień było nie tylko zapoczątkowanie nowego rozdziału w trudnych wzajemnych relacjach, ale przede wszystkim budowa nowej architektury bezpieczeństwa na niespokojnym Bliskim Wschodzie. Dla dyplomacji amerykańskiej prezydenta Donalda Trumpa – która przyczyniła się w sposób decydujący do zbliżenia izraelsko-arabskiego – porozumienia te miały się stać fundamentem trwałego pokoju i stabilizacji oraz zatrzymać ekspansję Iranu w regionie. Po upływie roku i zmianie władzy w Waszyngtonie przewidywania te spełniły się jedynie częściowo.
Mniej Ameryki – więcej Rosji i Chin
Kluczowym procesem, który ma obecnie miejsce na Bliskim i Środkowym Wschodzie jest ograniczenie militarnego i politycznego zaangażowania USA. Widać to wyraźnie zarówno w Syrii jak i w Iraku czy Afganistanie. Taką politykę prowadzą kolejne amerykańskie administracje – Baracka Obamy,[2] Donalda Trumpa a teraz Joe’go Bidena. Jest to związane z migracją strategicznych interesów Waszyngtonu w kierunku Indo-Pacyfiku w konsekwencji przesuwania się globalnego centrum do Azji Wschodniej i Południowej w związku z dynamicznym wzrostem potęgi gospodarczej, politycznej i militarnej Chin.[3]
Drugi ważny aspekt tego zjawiska to globalna transformacja energetyczna: zmniejsza się rola ropy naftowej i innych paliw kopalnych, a tym samym i Bliskiego Wschodu. Nie oznacza to jednak całkowitej nieobecności Stanów Zjednoczonych, które nadal mają bazy wojskowe w Katarze, Bahrajnie czy Arabii Saudyjskiej i prowadzą w regionie wielowymiarową politykę. Wśród najważniejszych spraw dla USA jest bezpieczeństwo Izraela i uniemożliwienie Iranowi uzyskania broni jądrowej, dlatego Amerykanie pozostawiają w pobliżu odpowiednie siły wojskowe i infrastrukturę umożliwiającą szybkie reagowanie.
Konsekwencją stopniowego zmniejszania zaangażowania Stanów Zjednoczonych na Bliskim Wschodzie jest intensywniejsza obecność Rosji, co widać wyraźnie od interwencji w Syrii we wrześniu 2015 r. Pomimo, że sukcesy Kremla wynikają głównie z przestrzeni, jaką tworzą im Amerykanie niż z realnej siły, Rosja dziś kontroluje część wybrzeża Morza Śródziemnego, co ma bezpośrednio wpływ na sytuację Unii Europejskiej.
Nie oznacza to jednak, że Moskwa może zastąpić Waszyngton. Kraje arabskie współpracują z Rosją ze względu na chęć strategicznej dywersyfikacji, w tym zróżnicowania dostaw technologii wojskowej. Jednocześnie jednak, nie dążą do ograniczania swych relacji z USA, które są postrzegane wciąż jako gracz numer 1.
Porozumienia abrahamowe
Od czasu tzw. Arabskiej Wiosny (2011) kraje arabskie Afryki Północnej i Bliskiego Wschodu przechodzą transformację polityczną, gospodarczą i społeczną. Po części, jest to także konsekwencją zmian pokoleniowych, rewolucji technologicznej i gwałtownego rozwoju sieci społecznościowych. Podobny proces trwa także w Sudanie czy Iraku. Społeczeństwa chcą zmian w skostniałym systemie politycznym i społecznym, co napotyka na ostrą reakcję establishmentu wojskowego i cywilnego.
Równolegle, w świecie arabskim zachodzą przewartościowania w polityce zagranicznej, spowodowane wycofywaniem się USA i koniecznością zbudowania nowej architektury bezpieczeństwa w regionie. Jednym z najważniejszych czynników zmiany jest odwilż w relacjach pomiędzy uwikłanymi w „odwieczny konflikt” regionalnymi potęgami: Arabią Saudyjską w sojuszu z Zjednoczonymi Emiratami Arabskimi i mniejszymi państwami Zatoki a Izraelem. Ten nowy sojusz jako głównego adwersarza widzi Islamską Republikę Iranu, wspieraną przez Katar i Turcję. To odwrócenie sojuszy, ujęte w formę umowy międzynarodowej (tzw. Porozumienia Abrahamowe) nie tylko oznacza formalne uznanie Izraela przez główne stolice regionu, ale ewidentnie dzieli świat muzułmański na dwie rywalizujące opcje.
Porozumienia Abrahamowe były zwieńczeniem wysiłków administracji prezydenta USA Donalda Trumpa, mających na celu normalizację relacji pomiędzy Tel Awiwem a krajami arabskimi, szczególnie państwami Zatoki Perskiej, z którymi łączą Waszyngton szczególne więzi strategiczne [4]. To pojednanie stanowić miało jedynie wstęp do swego rodzaju efektu domina, gdyż równocześnie toczyły się rozmowy z nowym rządem w Sudanie oraz z Królestwem Maroka.
W przypadku Maroka, na drodze do normalizacji stosunków stoi sprawa Sahary Zachodniej, przejętej siłą i zarządzanej od ponad 40 lat przez rząd w Rabacie. Po drugiej stronie granicy, w Algierii, przebywają liderzy ruchu Polisario, który walczy o niepodległość tego terytorium i uważa się za rząd Islamskiej Republiki Sahary. Formalnie, takie państwo zostało uznane przez część państw świata oraz przez Unię Afrykańską, co jest solą w oku dyplomacji marokańskiej. Kontrowersyjna decyzja USA o uznająca prawa Rabatu do tego terytorium[5] zaowocowała pierwszą od 2003 r. wizytą izraelskiego ministra spraw zagranicznych w tym kraju. Kilka dekad nieuznawania Izraela, jedynie zakulisowych negocjacji, braku wymiany handlowej i technologicznej, nie było korzystne dla żadnej ze stron.
Szukanie kompromisu
W tym kontekście warto zwrócić uwagę, że 28 sierpnia w Bagdadzie miała miejsce konferencja na temat współpracy i partnerstwa, w której – prócz kraju gospodarza – uczestniczyli najważniejsi regionalni gracze: Iran, Arabia Saudyjska, Zjednoczone Emiraty Arabskie, Kuwejt, Katar, Jordania, Egipt, Turcja a także Francja[6]. To bezprecedensowe pod względem listy uczestników spotkanie dotyczyło kwestii bezpieczeństwa, odbudowy Iraku po dekadach wojen, inwestycji zagranicznych w tym kraju, zmian klimatu, a także problemów partnerstwa politycznego, gospodarczego, i co niezwykle istotne – konstruktywnego dialogu w regionie.[7]
Konferencję w Bagdadzie można odczytywać jako ważny sygnał próby uregulowania relacji pomiędzy zwaśnionymi stronami. Jednak trudnym do wyeliminowania hamulcem trwałego i realnego zbliżenia są zasadnicze sprzeczności interesów strategicznych i tradycyjne współzawodnictwo o wpływy polityczne. Nie należy oczekiwać, że Iran zrezygnuje ze wspierania społeczności szyickich w krajach Zatoki, które mają większość sunnicką.[8] Z drugiej strony, Arabia Saudyjska będzie się starać zdobyć większy wpływ na sytuację w Iraku, a w dłuższej perspektywie także w Syrii – co jest wbrew interesom Iranu i Turcji. Ponadto, ze względów bezpieczeństwa zarówno Saudyjczycy jak i rząd Emiratów będą aktywnie wspierać walkę z szyickimi (odłam Zaidi) rebeliantami Houthi nawet bez aktywnego poparcia administracji amerykańskiej.[9]
Państwa Zatoki zdają sobie w pełni sprawę z korzyści ekonomicznych, strategicznych i rozwojowych, jakie może im dać normalizacja stosunków z Izraelem. Dynamizm nawiązywanej współpracy gospodarczej, turystycznej a także wojskowej pokazuje wagę tych porozumień i ich znaczenie dla całego regionu. Współpraca izraelsko-arabska ma także zasadnicze znaczenie w kontekście postępów, jakie poczynił Iran w zakresie technologii nuklearnej, czego obawiają się wszyscy.
Izrael, ze względu na swoje bezpieczeństwo, podejmuje regularnie działania w sąsiedniej Syrii wymierzone przeciwko rozszerzaniu irańskiej obecności na tych terenach. Stara się także ograniczać wpływy Teheranu w tak zwanym „szyickim półksiężycu” od Iraku po Syrię i Jemen[10]. Z drugiej strony jednak, ewidentna antyirańskość Porozumień Abrahamowych może się okazać niebezpieczna dla regionu, bo mobilizuje sojuszników Teheranu takich jak Turcja czy Rosja. Dodatkowym wyzwaniem może się okazać dostarczanie przez Izrael autokracjom arabskim zaawansowanych technologii, które umożliwiają lepszą inwigilację ruchów terrorystycznych, ale także większą kontrolę nad społeczeństwem, co może być użyte dla wzmacniania antydemokratycznych reżimów regionu.
Zmniejszenie znaczenia kwestii palestyńskiej
Kwestia palestyńska nie ma już tej wagi w świecie arabskim, jaką miała przed zawarciem Porozumień Abrahamowych. Kraje arabskie nie stawiają już bowiem jako warunku wstępnego rozmów z Izraelem rozwiązania sprawy państwowości palestyńskiej[11]. Znamienny jest fakt, że przedstawiciele Autonomii Palestyńskiej nie zostali włączeni do rozmów izraelsko-arabskich, nie uczestniczyły też w nich Jordania i Egipt. Nieobecność ta wiele mówi o pozycji Izraela i Palestyńczyków na arenie międzynarodowej[12]. Może jednak wywoływać wśród polityków izraelskich złudne wrażenie, że sprawa państwowości palestyńskiej umarła. Tym bardziej, że za Donalda Trumpa USA przeniosły swoją ambasadę do Jerozolimy, uznając tym samym ją za stolicę Izraela.
Jednak społeczność międzynarodowa na forum ONZ, a także Unia Europejska, niezmiennie stoją na stanowisku, że dla trwałego pokoju na Bliskim Wschodzie jedynym rozwiązaniem jest istnienie dwóch państw: Izraela i Palestyny. Nie ma pod tym względem realnej alternatywy, którą mogłyby zaakceptować wszystkie zainteresowane kraje.[13] Pojawia się pytanie, czy takie stanowisko wymaga przedefiniowania, zwłaszcza w kontekście dysfunkcji państwa palestyńskiego.
Obecna struktura polityczna i sytuacja wewnętrzna Autonomii Palestyńskiej uniemożliwiają jej efektywne funkcjonowanie. W praktyce, nie ma jednolitej władzy i jednego ośrodka politycznego na Zachodnim Brzegu Jordanu, gdzie rządzi Fatah i w strefie Gazy, kontrolowanej przez Hamas.[14] Sprawę komplikuje jeszcze wspierane przez rząd Izraela osadnictwo żydowskie na Zachodnim Brzegu, którego losów słynne porozumienie z Camp David nie rozstrzygnęło w sposób jednoznaczny.[15] Nie sposób przewidzieć, czy ta niekorzystna sytuacja ulegnie zmianie w dłuższej perspektywie. Rządząca obecnie Izraelem koalicja jest zbyt zróżnicowana, by podejmować zdecydowane kroki w celu normalizacji relacji politycznych z Palestyńczykami[16]. Koncentruje się natomiast na kwestii wzmocnienia gospodarczego terytoriów palestyńskich. Jest to zgodne z nastawieniem opinii publicznej, która nie wykazuje obecnie dużego zainteresowania dialogiem z Palestyńczykami. Priorytetem rządu w Tel-Avivie są kwestie polityki zagranicznej, a zwłaszcza działania Iranu, sytuacja w Syrii i silna pozycja Hezbollahu[17] w Libanie.[18]
Tekst został oparty m.in. na debacie „Middle East one year after Abraham accords”, która odbyła się 23 listopada 2021 r. w ramach cyklu „4 TAKES on the Middle EAST”, organizowanego przez ELNET-Poland i Centrum Stosunków Międzynarodowych,
Autor: dr Bruno Surdel, analityk Centrum Stosunków Międzynarodowych
[1] At the One Year Anniversary of the Abraham Accords: Normalization Agreements in Action – United States Department of State
[2] FACT SHEET: Advancing the Rebalance to Asia and the Pacific | whitehouse.gov (archives.gov)
[3] Biden’s Pivot to Asia amid China’s Expanding Influence | Reality of Aid
[4] In Trumpian Times, Israel and a Gulf State Find Common Ground – Carnegie Endowment for International Peace
[5] Israel, Morocco to upgrade relations, open embassies, Israeli FM says | Reuters
[6] Baghdad conference to establish cooperation, partnership in region – Al-Monitor: The Pulse of the Middle East
[7] Final Communiqué of the Baghdad Conference for Cooperation and Partnership – وزارة الخارجية العراقية (mofa.gov.iq)
[8] Hosting Emirati general, Israel sees airpower cooperation | Reuters
[9] Biden’s broken promise on Yemen (brookings.edu)
[10] Hosting Emirati general, Israel sees airpower cooperation | Reuters
[11] The Abraham Accords: An invitation to rethink the Arab-Israeli conflict – Stiftung Wissenschaft und Politik (swp-berlin.org)
[12] The Abraham Accords – Paradigm Shift or Realpolitik? | George C. Marshall European Center For Security Studies (marshallcenter.org)
[13] At the One Year Anniversary of the Abraham Accords: Normalization Agreements in Action – United States Department of State
[14] Fatah – utworzone w 1959 r. palestyńskie ugrupowanie polityczno-wojskowe o charakterze lewicowym, rządzące Zachodnim Brzegiem, dominująca siła w Organizacji Wyzwolenia Palestyny (OWP). Jego przywódcą aż do swojej śmierci w 2004 r. był Jasser Arafat. Od 1988 r. Fatah akceptuje współistnienie państwa palestyńskiego i Izraela z podziałem Jerozolimy jako stolicy obu krajów. Przywódcą Fatah jest prezydent Autonomii Palestyńskiej, Mahmoud Abbas.
Hamas – radykalny ruch palestyński kontrolujący od 2007 r. Strefę Gazy, uznawany zarówno przez Izrael, USA jak i UE za organizację terrorystyczną. Został założony w 1987 r. przez szejcha Ahmeda Jassina i w odróżnieniu od Fatah ma charakter zdecydowanie islamistyczny, związany ideologicznie z Bractwem Muzułmańskim. Jego liderem jest Ismail Haniyeh.
[15] Porozumienia z Camp David pomiędzy Egiptem a Izraelem zostały podpisane 17 września 1978 r. po trudnych dwutygodniowych negocjacjach dzięki mediacji prezydenta USA Jimmy’ego Cartera. Umożliwiły one zawarcie w następnym roku pokoju pomiędzy obydwoma państwami, stanowiąc poważny, konstruktywny precedens w relacjach izraelsko-arabskich. Kwestia zamrożenia budowy osiedli żydowskich na Zachodnim Brzegu nie została ujęta bezpośrednio w tekście porozumień, lecz w uzgodnionym z Waszyngtonem publicznym liście premiera Izraela Menachema Begina do prezydenta Cartera. Jego interpretacja nie jest jednoznaczna i budzi nieustające kontrowersje. Co do kwestii konfliktu palestyńsko-izraelskiego i prób jego rozwiązania vide: Jerzy Wójcik: Konferencja w Camp David i jej następstwa: izraelsko-palestyński proces pokojowy po roku 2000; Forum Izrael-Polska-Europa, Kraków 2013.
[16] Israel, Morocco to upgrade relations, open embassies, Israeli FM says | Reuters
[17] Hezbollah – libański ruch szyicki o charakterze politycznym, wojskowym i społecznym, powstały w 1982 r. i wspierany przez Iran. Przywódcą Hezbollahu jest Hasan Nasrallah, a sam ruch odgrywa poważną rolę polityczną w Libanie. Hezbollah od swojego powstania prowadzi działania wymierzone w Izrael, a w 2006 r. kulminacją tego konfliktu była trwająca 34 dni wojna. Organizacja ta aktywnie wspiera reżim Baszara Assada w Syrii, wysyłając tam swoich bojowników do walki z rebeliantami. Hezbollah jest uznawany za ruch terrorystyczny m.in. przez USA, Wielką Brytanię, Australię, Kanadę i Izrael. Unia Europejska uznaje za terrorystyczny jedynie wojskowy pion Hezbollahu.[18] Why Israel is stepping up its planning, and its rhetoric, for a strike on Iran | The Times of Israel